Τοπωνυμική αναζήτηση του κατεχόμενου χωριού της Κατωκοπιάς
Στην περιοχή της Κατωκοπιάς πρέπει να υπήρχε αρχαίος συνοικισμός. Η ύπαρξη λίθων είναι ένδειξη διαλυθέντος συνοικισμού.
Η πρώτη (γνωστή) γραπτή αναφορά της Κατωκοπιάς έγινε στις 31 Αυγούστου 1318 σε κυπριακό μεσαιωνικό χειρόγραφο των μοναχών της Ασίνου:
"Εσχάτη του Αυγούστου μηνός της εχρονίας (σ)ωκς' τέλος του βίου εχρήσατο ο θεοφιλέστατος κυρ παπά(ς) Λέων του Κου(φά;) και νομικού Ζωτοκατοκοπιάς ο Θεός τάξη το πνεύμα αυτού μετά του Αβραάμ και Ισαάκ και Ιακώβ".
Στη δεύτερη αναφορά οι μοναχοί της Ασίνου μνημονεύουν δικό τους κτήμα. Το συμβάν έγινε στις 16 Ιουλίου 1319.
"Κατά την ις' του Ιουλίου μηνός της εχρονίας (,ς) ωκζ' εγένετο εν τη νήσω Κύπρω χειμών μέγας και ήβραι (=ηύρε) τα αλώνια όλα τελειομένα και σιτάρι και κριθάρι και ήσαν ανέμιστα και εγίνετο ζημία μεγαλητέρα εις την γην μας ήγουν εις την Ζωτοκατοκοπιάν και τα λινάρια της αυτής γης ήσαν τα εις (κατά γής;) όλα άβροχα και επόντισαν και εκατέβη ο βρώχος του λιναριού ήγουν εις τα Φιλιά και επήρεν λινάρι μισάδια ε' της γης μας μόνα και εψηφήστηκαν και εις τα (νομίσματα) ρ'".
ΣΗΜ.:- τέλος του βίου εχρήσατο = πέθανε
:- νομικού = αξίωμα και τίτλος δικαστού
:τελειομένα = στοιβαγμένα , αλωνισμένα , αίτημα για αποθήκευση
:ήγουν = δηλαδή
:βρώχος = (βρωχός) = ποταμός , κολύμπα παρα δεξάμενο το μέρος που ετοποθετούντο για μούλιασμα τα λινάρια
:επόντισαν = χάλασαν
:Φιλιά = το χωριό Φιλιά όπου και ευρίσκετο ο "βρωχός" του λιναριού
:μισάδια ε΄ = πέντε σωροί
: εψηφήστησαν = λογαριάστηκαν
: ρ΄ = 100
Ο γλωσσολόγος ερευνητής Μενέλαος Χριστοδούλου υποστηρίζει ότι η αναφορά σε Ζωτοκατοκοπιά γίνετε λόγο του κοινού ιδιοκτήτη και της κοινής γεωργικής ενότητας της περιοχής Ζώδιας και Κατωκοπιάς και του γεγονότος ότι η περιοχή Μόρφου ήταν η κατ’εξοχήν περιοχή παραγωγής λιναριού.
Ακολούθησαν και άλλες αναφορές της Κατωκοπιάς σε βιβλία και παλαιούς χάρτες. Βρίσκεται στον κατάλογο χωριών της Κύπρου Ενετού προνοητού (διοικητή). Σύμφωνα με το R. Gunnis ("Historic Cyprus", Λευκωσία 1936), η εκκλησία του χωριού αφιερωμένη στην Παναγία Χρυσελεούσα περιέχει εικονογραφίες του 16ου αιώνα.(πηγή : Μιχαηλίδη Γιώργου Κ. Από τη Νέα Εποχή, 1990, τ. 204, σσ 45-47)
Η Κατωκοπιά κράτησε τις δυνάμεις της διαμέσου των αιώνων και από τα μέσα του εικοστού αιώνα προόδευσε αλματωδώς λόγω κυρίως της ανάπτυξης των υδάτινων πόρων. Και ταυτόχρονα με την έντονη δημιουργία, ήταν οι απελευθερωτικοί αγώνες αλλά και η προδοσία και η αντίσταση στην προδοσία.
Και φτάσαμε στις βόμβες των τουρκικών αεροπλάνων στις 15-16 Αυγούστου 1974.
Η καταστροφή συντελέστηκε σε λίγες ώρες μετά από αιώνες δημιουργίας και πολιτισμού. Νεκροί, αγνοούμενοι, πρόσφυγες, θανόντες στην προσφυγιά.
Η Κατωκοπιά ελέγχεται από τους εισβολείς μα μέρος της γης της Κατωκοπιάς βρίσκεται στη νεκρή ζώνη. Ένας αγώνας των Κατωκοπιτών αρχίζει τότε για να κρατήσουν το δικαίωμα να τα έχουν έστω και αυτά. Με αυταπάρνηση και επιμονή καταφέρνουν να διατηρούν ελεύθερο το ένα τρίτο της γης της Κατωκοπιάς. Αυτή ήταν και η ουσιαστική προσφορά των κατοίκων της Κατωκοπιάς στην υπόθεση της Κύπρου μετά την χρονιά-ορόσημο 1974.
Επίσημα το χωριό γράφεται ως Κατωκοπιά, το "τω" με ωμέγα. Και αυτό σύμφωνα με την μελέτη "A Concise Gazetteer of Cyprus" της "Μόνιμης Κυπριακής Επιτροπής τυποποιήσεως γεωγραφικών ονομάτων" που εκδόθηκε στην Λευκωσία το 1982.
Σε παλιό τόμο των "Κυπριακών Σπουδών", ο Jean Darrouzes δημοσιεύει παρασελίδιες σημειώσεις κυπριακών μεσαιωνικών χειρογράφων, στα οποία αναφέρεται και η Κατωκοπιά. Στον Παρισινό κώδικα του 1590 αναφέρεται σαν "Ζωτοκατοκοπιά", για το γεγονός ότι καταστράφηκαν λινάρκα στην περιοχή το 1319.
Η ονομασία του χωριού φαίνεται ότι είχε παραφθαρεί κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας. Στον χάρτη του Abraham Ortelius, του 1573, το χωριό βρίσκεται σημειωμένο ως Acocopa. Σύμφωνα με το Goodwin, η ονομασία "Acopia" ήταν ίσως η Φραγκική παραφθορά ("Ιστορικό Τοπωνυμικό της Κύπρου", 1η έκδοση, 1976).
Η πρώτη εκδοχή για την ονομασία του χωριού Κατωκοπιά είναι ότι παράγεται από τις λέξεις "κακός" και "τόπος", δηλαδή "κακότοπος", "κακοτοπιά".
Η ελληνική αυτή λέξη υπάρχει και στα Αγγλικά (cacotopia) και έχει την ίδια έννοια σύμφωνα με το λεξικό ανθρωπογεωγραφίας του Brian Goodall. Ο ντε Μας Λατρί γράφει Cacotopia στην "Ιστορία της Νήσου Κύπρου", Παρίσι 1852, όπου παραθέτει κατάλογο χωριών της Κύπρου Ενετού Προνοητού.
Ο Turner χρησιμοποίησε την εκδοχή "κακοτοπιά" το 1815, μεταφράζοντας το σαν "ατυχές τοπίο".
Ο Νέαρχος Κληρίδης στο έργο του "Χωριά και πολιτείες της Κύπρου", Λευκωσία 1961, αναφέρει για την Κατωκοπιά: "Το πεδινό αυτό χωριό στο διαμέρισμα Μόρφου δε σχηματίζει τ' όνομα του από το επίρρημα "κάτω" και την ανύπαρκτη λέξη "κοπιά" ώστε να γράφεται Κατωκοπιά, το "τω" με ωμέγα. Το όνομα του χωριού αυτού σχηματίστηκε από το επίθετο "κακός" και τη λέξη "τόπος". Δηλαδή, "κακότοπος" και "κακοτοπιά"^ "Κατοκοπιά" με εναλλαγή των συμφώνων κάππα και ταφ. Επομένως πρέπει να γράφωμε το "το" με όμικρο. Τώρα, γιατί του κολλήθηκε το όνομα αυτό; Άμα συγκρίνουμε την περιοχή του χωριού αυτού με γειτονικές περιοχές, θα βρούμε πως πράγματι η περιοχή του είναι "κακός τόπος", γιατί είναι γεμάτος από πέτρες, που δεν υπάρχουν στις γειτονικές περιοχές.
Παρόμοια γνώμη ασπάζεται και ο Σίμος Μενάρδος στις "Τοπωνυμικές και λαογραφικές του μελέτες" που εκδόθηκαν από το Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών στη Λευκωσία το 1970. Ενισχύει και αυτός την άποψη του ένεκα των πολλών πετρών στην περιοχή.
Επιπρόσθετα γράφει το χωριό ως "Κατοκοπιά" ( το "το" με όμικρο και όχι με ωμέγα), από το αρχικό "κακοτοπιά" και ο Ν. Κυριαζής στην μελέτη του "Τα χωρία της Κύπρου", Λάρνακα 1952.
Αναφορά στην ονομασία του χωριού Κατωκοπιά υπάρχει στον Β' τόμο της συλλογής "Το Παγκύπριον Γυμνάσιον και η λαογραφία" του Χρύσανθου Κυπριανού που εκδόθηκε στην Λευκωσία το 1968. Την αναφορά κάνει ο εκ Κατωκοπιάς Αντρέας Παπασωζόμενος όταν φοιτούσε στην Γ' γυμνασίου το 1959-60: " Μία παράδοσις αναφέρει ότι η ευφορωτάτη περιοχή, εις την οποίαν είναι σήμερον κτισμένον, ήτο στα παλαιά χρόνια άγονος και ακαλλιέργητος.
Ο πρώτος συνοικισμός, ο οποίος εκτίσθη εις αυτήν, ωνομάσθη Κακοτοπιά ένεκα της αγόνου και ακαλλιέργητου περιοχής. Σιγά σιγά όμως έλαβε το σημερινόν της όνομα Κατοκοπιά. Σήμερον όμως η περιοχή αυτή δεν είναι πλέον άγονος και ακαλλιέργητος, όπως μας αναφέρει η παράδοσις, αλλά μία εκ των πλουσιωτέρων και γονιμωτέρων περιοχών της Κύπρου ένεκα των άφθονων υδάτων, τα οποία ανευρέθησαν εις αυτήν και της εργατικότητας και επιμελείας των κατοίκων της".
Ο Goodwin θεωρεί την εκδοχή του "κακού τόπου" σαν πιθανή.
Στην ονομασία αναφέρεται και ο Γεώργιος Κερκίδης από την Κατωκοπιά, στον πρόλογο της ποιητικής του συλλογής "Μνήμες του χωριού Κατωκοπιά", Λευκωσία 1984. Γράφει σχετικά: "Λέγεται ότι το χωριό ονομαζόταν "Κακοτοπιά" γιατί η γη δεν ήταν εύφορη, οι δε κάτοικοι μετέβαιναν στο Γερόλακκο, Σκυλλούρα για ν' απασχοληθούν με το θερισμό. Κατ' ευφημισμό το χωριό ονομάστηκε αργότερα Κατωκοπιά. Τα τελευταία χρόνια, η Κατωκοπιά μετατράπηκε σε πραγματικό παράδεισο. Οι φιλοπρόοδοι κάτοικοι της άνοιξαν ατομικές ή συνεταιρικές διατρήσεις και όλη η άλλοτε άγονη γη της Κατωκοπιάς μετατράπηκε σε αρδεύσιμη γη.
Στην ραδιοφωνική εκπομπή "Δεν ξεχνώ" του ΡΙΚ τον Δεκέμβρη του 1989, η λαϊκή ποιητάρισσα της Κατωκοπιάς Εύα Κόνιζου σε συνέντευξη της αναφέρεται σε δυο εκδοχές.
Η μια είναι ότι το χωριό λέγεται και "Κακοτοπιά" γιατί έχει πέτρες.
Την ίδια εκδοχή υποστηρίζουν και άλλοι Κατωκοπίτες. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι τις πέτρες τις πουλούσαν. Αυτό προκύπτει από προσωπική συνέντευξη του συγγραφέα τον Δεκέβρη του 1989 από τον Γεώργιο Ψαρά (78 χρονών) και την Ευτυχία Χ" Χριστοδούλου (88 χρονών). Ο πρώτος θυμάται ότι ο σιδηρόδρομος, που είχε σταθμό στο χωριό, ζητούσε τις πέτρες. Οι χωριανοί τις μάζευαν και έπαιρναν 3 σελίνια για κάθε βαγόνι περίπου το 1935. Η δεύτερη θυμάται ότι πουλούσαν πέτρες στου Μόρφου μέχρι το 1940 περίπου.
Απ' ό,τι διηγείται ο Κύπρος Μιχαηλίδης, δάσκαλος από την Κατωκοπιά, οι πέτρες ήταν τόσες πολλές που έμπαιναν σωροί στα σύνορα των χωραφιών, ιδιαίτερα τα βορεινά σύνορα επειδή ήταν κατωφέρεια προς τα βόρεια. Ακόμη, έριχναν τις πέτρες στους χωματόδρομους για να αποφύγουν το λάσπωμα ή έριχναν τα περισσεύματα στους ποταμούς.
Σύμφωνα με την "Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια", υπάρχει η (δια πιθανότητα η ονομασία του χωριού να προήλθε από τις λέξεις "κάτω" και "τόπος", δηλαδή, "Κατωτοπιά -Κατωκοπιά".Και αυτή η πιθανότητα μπορεί να θεωρηθεί σαν μια δεύτερη εκδοχή.
Η Εύα Κόνιζου και ο Νίκος Οικονομίδης από την Κατωκοπιά, στην εκπομπή "Δεν ξεχνώ" που αναφέραμε πιο πάνω, αποκαλύπτουν την εκδοχή για την ονομασία ότι είναι από την ρίζα "κάτω-κοπή προβάτων" Αφηγείται η Εύα Κόνιζου: "Στην παλιά εποχή, στην τοποθεσία που βρίσκεται σήμερα η Κατωκοπιά, δεν υπήρχε Κατωκοπιά. Το χωριό ήταν απέναντι από το Μάσαρι, το χώριζε ο Σερράχης ποταμός και ελέγετο Βουναρούλια διότι είχε πέτρες πολλές.
Από τις επιδρομές το χωριό εκαταστράφηκε και ο τόπος έμεινε έρημος. Ορισμένοι βοσκοί από την Άλωνα, Πλατανιστάσα και Κάτω Μονή έρκουνταν κάτω εκεί που είναι τώρα η Κατωκοπιά και έβοσκαν τα πρόβατα τους. Ο ένας έλεγε του άλλου "Πάμε κάτω να κοπιάσουμε;" "Να κοπιάσουμε" εννοούσαν το κοπάδι. Έτσι επήρε το όνομα Κατωκοπιά".
Ο Αντρέας Παπασωζόμενος διέσωσε μια άλλη παράδοση, την τέταρτη εκδοχή, στον ίδιο τόμο λαογραφικών του Παγκυπρίου Γυμνασίου που προαναφέραμε: "Ανατολικώς του σημερινού γραφικωτάτου χωριού Καλοπαναγιώτου ευρίσκεται μία περιοχή με το όνομα "Τρουλλινός".
Εδώ, όπως αναφέρει η παράδοσις, υπήρχεν συνοικισμός, ο οποίος κατεστράφη υπό των Τούρκων, οι οποίοι εφόνευσαν όλους τους κατοίκους του, τον ελεηλάτησαν και έπειτα έθεσαν πυρ εις αυτόν από άκρου εις άκρον. Εκ της σφαγής ταύτης διέφυγε εις νέος, ο οποίος κατέφυγε εις την περιοχήν, όπου είναι σήμερον κτισμένον το χωρίον αυτό, η Κατοκοπιά. Έκτισε εκεί συνοικισμόν, τον οποίον ονόμασε Κατακοπώ, διότι κατέφυγε εκεί κατάκοπος. Σιγά σιγά βραδύτερον το όνομα του μετετράπη και ονομάσθη Κατοκοπιά".
Η Τουρκική εισβολή, όμως, του 1974 επέφερε την καταστροφή αιώνων πολιτισμού.
Οι Τούρκοι, στο πλαίσιο της προσπάθειας τους ν' αλλοιώσουν και να εξαφανίσουν τις ελληνικές ονομασίες στο κατεχόμενο απ’ αυτούς τμήμα της Κύπρου, μετονόμασαν την Κατωκοπιά το 1975 σε Zumruthkoy, που σημαίνει "σμαραγδένιο χωριό". Αυτό αναφέρει η Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, ο Jack Goodwin στο έργο του "Ιστορικό Τοπωνυμικό της Κύπρου", 1976, και ο Δρ. Ι. Θεοχαρίδης στην ερευνητική εργασία του "Ονομασίες χωριών της κατεχόμενης περιοχής Κύπρου σύμφωνα με Οθωμανικά έγγραφα", Λευκωσία 1980.
Η μετονομασία επιβεβαιώνεται και από φωτογραφίες του 1988 στην είσοδο της Κατωκοπιάς.
Ένα αξιοσημείωτο συμπέρασμα από την μελέτη του Δρος Θεοχαρίδη είναι ότι οι ονομασίες των χωριών (περιλαμβανομένης της Κατωκοπιάς) έμειναν άθικτες στον χρόνο μέχρι το 1974, ακόμα και στα 300 χρόνια της Οθωμανικής κατοχής της Κύπρου.
Τα τοπωνύμια κάθε χώρας δεν είναι απλά γράμματα του αλφαβήτου. Περιέχουν μύθους, παραδόσεις , λαϊκή σοφία και την ιστορία των ανθρώπων μιας χώρας. Έτσι, το γεγονός ότι η Τουρκική ηγεσία έχει αλλάξει τα τοπωνύμια που διατηρήθηκαν διαμέσου της ιστορίας δεν είναι σύμπτωση. Γι' αυτό, και από μας απαιτείται ανένδοτος αγώνας για αποκατάσταση της δικαιοσύνης.
(πηγή : Μιχαηλίδη Γιώργου Κ. Από τη Νέα Εποχή, 1990, τ. 204, σσ 45-47 και το βιβλίο του
που κυκλοφόρησε τον Σεπτέμβρη του 1994 με τίτλο: Η ΚΑΤΩΚΟΠΙΑ ΜΑΣ ΠΕΡΙΜΕΝΕΙ…)